Zgodnie z art. 82 k.c. nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.
Podkreślić zatem należy, że oświadczenie woli złożone w okolicznościach wskazanych w ww. przepisie jest nieważne. Brak świadomości to brak rozeznania, niemożność rozumienia zachowań własnych i zachowań innych osób, niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania, jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 07.02.2006 r., sygn. IV CSK 7/05. W tym samym wyroku Sąd wskazał również, że powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest swobodne, gdy zarówno proces decyzyjny jak i uzewnętrznienie woli nie zostały zakłócone przez destrukcyjne czynniki wynikające z właściwości psychiki czy procesu myślowego osoby składającej oświadczenie woli.
Pozorność
Na podstawie art. 83 § 1 k.c. nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. Natomiast zgodnie z § 2 wymienionego przepisu pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze.
Wadę pozorności oświadczenia woli wyznaczają zachodzące łącznie elementy:
I. oświadczenie woli złożone drugiej stronie jedynie dla pozoru,
II. zgoda odbiorcy tego oświadczenia.
Należy mieć na względzie, że pozorność może zachodzić zarówno wtedy, gdy pod pozorowaną czynnością nie kryje się inna czynność, jak i wtedy, gdy pod pozornym oświadczeniem ukrywa się inna czynność prawna – jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 08.09.2011 r., sygn. III CSK 349/10.
Błąd
W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej – art.84 § 1 k.c.
Zgodnie z § 2 art. 84 k.c. można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny).
Błąd jest kwalifikacją prawną nadaną niezgodnemu z rzeczywistością wyobrażeniu o istniejącym stanie rzeczy lub o treści czynności prawnej, przy czym stwierdzenie tej niezgodności następuje w sferze psychicznej danej osoby, a nie przez fakty (tak SN w postanowieniu z 015.09.2011 r., sygn. II CZ 50/11).
Posłaniec
Zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania ma takie same skutki, jak błąd przy złożeniu oświadczenia – art. 85 k.c.
Podstęp
Na podstawie art. 86 § 1 k.c. jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej. Przepis § 2 stanowi, iż podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna.
Zauważyć należy, jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10.02.2011 r., sygn. IV CSK 336/10, że o podstępie można mówić w przypadku każdego zachowania ukierunkowanego na wywołanie fałszywego przekonania u innej osoby, które skłoniło ją do dokonania określonej czynności prawnej. Za takie działanie można uznać choćby podanie nieprawdziwych informacji albo też wywołanie czy utwierdzenie błędnego przekonania u adresata wyobrażenia co do rzeczywistości, w celu osiągnięcia określonych skutków prawnych poprzez złożenie przez taką osobę danego, pożądanego z punktu widzenia osoby działającej podstępnie oświadczenia woli.
Groźba
Na podstawie art. 87 k.c. kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.
Uchylenie się od skutków prawnych
Niezwykle istotnym przepisem w kontekście podejmowanego tematu, jest art. 88 k.c. Otóż, osoba, która złożyła oświadczenie woli pod wpływem:
I. błędu,
II. groźby,
może uchylić się od skutków prawnych składając oświadczenie złożone tej osobie na piśmie.
Uprawnienie do uchylenia się wygasa:
1. w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia,
2. a w razie groźby – z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał.
Należy pamiętać, że prawo działającego pod wpływem groźby lub błędu do uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia woli jest ograniczone terminem zawitym.