Zgodnie z art. 926 par. 1 k.c. powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe ma zastosowanie wówczas, gdy osoba zmarła nie pozostawiła swojej ostatniej woli. Pamiętać należy, że rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Zarówno dziedziczenie ustawowe jak i na podstawie testamentu reguluje kodeks cywilny w księdze czwartej.
Spadkodawca może w każdej chwili odwołać poszczególne postanowienia testamentu jak i cały testament. Sporządzić natomiast testament jak i go odwołać może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3. pod wpływem groźby.
Jeśli chodzi o formy testamentu, to kodeks cywilny dopuszcza sporządzenie testamentu w następujący sposób:
Testamenty zwykłe:
I. testament własnoręczny – spadkodawca może sporządzić go w ten sposób, że napisze w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą – art. 949 k.c.;
II. testament w formie aktu notarialnego – sporządzony przez notariusza, testament taki powinien być podpisany w obecności notariusza, zostać odczytany przez notariusza osobom biorącym udział w czynności jego spisania – art. 950 k.c.;
III. testament allograficzny – spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia, protokół się odczytuje w obecności świadków, a protokół winien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę wobec której wola została oświadczona a także przez świadków. Istotnym jest, że testamentu w taki sposób nie mogą sporządzić osoby głuche lub nieme – art. 951 k.c.;
Testamenty szczególne:
IV. testament ustny – jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy, albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków – art. 952 k.c.;
V. testament podróżny – podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadczą swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca lub jego zastępca art. 953 k.c.;
VI. testament wojskowy – szczególną formę testamentów wojskowych określi rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości – art. 954 k.c. – delegacja zawarta w tym art. k.c. zrealizowana została przez wydanie rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej i Ministra Sprawiedliwości w sprawie testamentów wojskowych – które stanowi, iż testament wojskowy sporządzony może być jedynie w czasie mobilizacji, wojny lub przebywaniu w niewoli.
Należy mieć na uwadze, że zgodnie z art. 955 k.c. testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.
Niezwykle ważnym jest, by świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie była osoba:
1. która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych,
2. niewidoma, głucha lub niema,
3. która nie może czytać i pisać,
4. która nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament,
5. skazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania,
6. dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść, jak również jej małżonek, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
Testament sporządzony z naruszeniem ww. przepisów jest nieważny zgodnie z art. 958 k.c.
Pamiętać również należy, że jeżeli spadkodawca powołał w testamencie kilku spadkobierców, nie określił ich udziału w schedzie, dziedziczą oni w częściach równych. W sytuacji kiedy jedyny spadkobierca wyznaczony w testamencie odrzuca spadek, mają zastosowanie zasady dziedziczenia ustawowego. Zauważyć należy, że z punktu widzenia interesów spadkodawcy, by testament był ważny, by wyrażał wolę spadkodawcy w sposób precyzyjny, nie budzący wątpliwości i który trudny jest do obalenia, najpewniejszym sposobem jest spisanie testamentu w formie aktu notarialnego. Podkreślić jednak należy, że z prawnego punktu widzenia nie ma testamentów lepszych czy gorszych. I na koniec kilka uwag praktycznych do sporządzania testamentu własnoręcznego. Dla ważności tego testamentu, obok wymagań wskazanych w przepisie art. 949 k.c.:
1. napisania testamentu przez spadkodawcę w całości pismem ręcznym,
2. podpisany przez spadkodawcę i opatrzony datą.
Testament sporządzony własnoręcznie może nie posiadać daty, natomiast nie ma możliwości, by istniały odstępstwa od napisania tego testamentu własnoręcznie i złożenia podpisu przez spadkodawcę. Jeżeli testament zostanie sporządzony z naruszeniem wskazanych reguł, będzie on nieważny a co za tym idzie, nie wywoła skutków prawnych, a zastosowanie wówczas będą miały przepisy dotyczące dziedziczenia ustawowego. Orzecznictwo wskazuje jeszcze na kilka istotnych przesłanek, które należy mieć na względzie przy sporządzaniu testamentu własnoręcznego, tj.:
I. z testamentu musi wynikać, że jest to ostatnia wola, czyli najlepiej zatytułować dokument „testament”,
II. nie jest istotne, na jakim materiale spisana została ostatnia wola, ani za pomocą jakiego sprzętu, tzn. czy ołówka, atramentu itp.
III. napisany testament musi być czytelny, dać się odczytać,
IV. dopuszczalne są w treści testamentu przekreślenia wyrazów, zdań, które uważa się za nienapisane,
V. data winna być umieszczona na testamencie, nie jest ważne, w którym miejscu dokumentu.
Pamiętać należy, że spadkodawca nie jest związany własnym testamentem, bowiem w każdej chwili może go odwołać w następujący sposób:
1. sporządzić nowy testament,
2. w zamiarze odwołania zniszczyć dokument zawierający ostatnią wolę lub tak go uszkodzić, by był nieważny (np. wyciąć podpis),
3. dokonać w treści testamentu takich zmian, z których wynika wola odwołania testamentu.